Dr Krinka Vidaković Petrov, v.d direktora Memorijalnog centra Staro sajmište, povodom Dana sećanja na žrtve Holokausta, napisala je komentar koji je objavljen u listu Politika. Komentar objavljujemo u celosti:
Staro sajmište i Topovske šupe poslednji su nacistički logori koji se, metaforički rečeno, tek sada „oslobađaju”. A to je maratonski proces koji mora da dekonstruiše naslage zaborava, bahatosti, propadanja i rekonstruiše istinu o logoru i njegovim žrtvama
Ime mu je Jevrejski logor Zemun i Prohodni logor Zemun. Adresa je Staro sajmište, na levoj obali Save između Brankovog i starog železničkog mosta.
Ovo je mesto u srcu današnjeg Beograda i ono, uprkos decenijama gušenja pod pritiskom zaborava, još uporno kuca. Sahranjeno davno u duboku jamu bahatog brisanja istorije zla, čeka oslobođenje, dok žrtve ovog logora – u kojem su masovno stradali Srbi, Jevreji, Romi, antifašisti, neprijatelji nacizma i ustaštva – čekaju vaskrsenje u našem istorijskom, javnom i ličnom sećanju.
Osnivanje Memorijalnog centra „Staro sajmište” je institucionalni izraz ovog procesa koji je počeo i koji je, nadamo se, nezaustavljiv. Na ovom planu presudna je bila politička volja Vlade Srbije da podrži izradu specijalnog zakona o osnivanju Memorijalnog centra i njegovo usvajanje u Skupštini Srbije. Zakon je prošle godine stupio na snagu, a od decembra 2021. ubrzano se radilo na tome da Memorijalni centar, metaforički rečeno, stane na noge i počne da radi. Time su najzad stavljeni ad akta nekadašnji planovi da se na mestu logora grade komercijalni, sportski, kulturni i rezidencijalni centri, koji bi samo nastavili sedmodecenijsku tradiciju skrivanja, marginalizovanja, potiskivanja istine o zločinima počinjenim na ovom mestu 1941–1944, što se činilo u ime „bratstva i jedinstva” i uverenja da valja zaboraviti mračnu prošlost u ime svetle budućnosti.
Memorijalni centar „Staro sajmište”, omogućava da se uspostavi, održava, dokumentuje, memorijalizuje i institucionalno podrži sećanje na ovaj zaboravljeni logor – epicentar zla, ljudskog poniženja, neljudskog nasilja i smrti. Mogu da ga zaborave počinioci zla, ali potomci žrtava ne smeju.
U Srbiji, gde je počeo vrlo brzo da raste otpor okupatorima, nemačke nacističke vlasti donele su drakonske kaznene mere koje su važile samo tu i nigde drugde u Evropi (za svakog ranjenog nemačkog vojnika streljati 50 talaca, a za svakog ubijenog 100). Streljanja su počela vrlo brzo: streljani su taoci iz logora Banjice i iz Topovskih šupa, a već na jesen izvršena su masovna streljanja u Kragujevcu i Kraljevu.
Istovremeno je počela primena Nirnberških zakona. Vojne barake zvane Topovske šupe (na Autokomandi) konvertovane su u koncentracioni logor u koji su deportovani uglavnom Jevreji (muškarci), ali i Romi. Do decembra 1941. gotovo svi su bili streljani. Onda je i Beogradsko sajmište dobilo novu ulogu: postalo je Jevrejski logor Zemun. Tu su deportovani preostali srpski Jevreji – žene, deca, stari i bolesni – a uz njih i oko 500 romskih žena s decom.
Svi zatočenici iz tog logora, osnovanog među prvima u Evropi za likvidaciju Jevreja, ubijeni su između decembra 1941. i maja 1942. Za tu svrhu je iz Nemačke dopremljena mobilna gasna komora, dušegupka, u koju su zatočenici logora ulazili ne sluteći šta ih čeka. Leševi su „istovarivani” u masovne grobnice u Jajincima. Već sredinom 1942. Nemačka komanda izvestila je Berlin da je „jevrejsko pitanje” u Srbiji rešeno.
Zato je Staro sajmište, uključujući Topovske šupe, ikoničko mesto komemoracije stradanja oko 15.000 srpskih Jevreja (83 odsto od njihovog ukupnog broja u Srbiji), epicentar Holokausta na teritoriji okupirane Srbije. I više od toga, jer Jevrejski logor Zemun označava najraniju fazu ostvarenja „Konačnog rešenja” u Evropi.
Posle likvidacije Jevreja, logor na Sajmištu nastavio je da radi, ali kao prihvatni ili prohodni logor shodno potrebama nemačke nacističke okupacione uprave i vlasti Nezavisne države Hrvatske koja je od početka svog ustanovljenja okupirala Srem kao deo teritorije Srbije. Po dr Milanu Koljaninu, istoričaru koji je objavio fundamentalnu studiju o ovom logoru, kroz njega je između maja 1941. i jula 1944. prošlo barem 32.000 zatočenika, od kojih su velika većina bili Srbi i to iz NDH. Trećina je ubijena premlaćivanjem, streljanjem, vešanjem ili su umrli od gladi i bolesti. Mnogi su sprovođeni dalje u druge logore smrti i radne logore gde su usmrćeni kasnije.
Tokom 1942. deportovano je u logor na Starom sajmištu više od 16.500 zatočenika, od kojih oko 10.000 Srba s Kozare i 2.800 „neprijatelja”, uglavnom partizana, iz okupirane Srbije. Među prvima bili su mahom civili sa Kozare koji su preživeli pokolj izvršen u zajedničkoj nemačkoj i ustaškoj ofanzivi protiv partizanskih jedinica na Kozari. Žitelji srpskih sela ubijani su na licu mesta, u svojim kućama i na njivama, a veliki broj je sproveden u logore smrti Jasenovac i Stara Gradiška. No, tu nije bilo mesta za njih te su ih ustaške vlasti prebacile u Staro sajmište. Tokom 1943. pa do jula 1944. deportovano je u Staro Sajmište još 15.300 zatočenika, od toga 8.400 iz NDH i 1.400 iz okupirane Srbije. Među ovim prvima bili su i mnogi srpski mladići koje su ustaše hapsile u NDH i prosleđivali ih Nemcima, jer je Nemačka imala manjak radne snage. Većina ovih zatočenika završila je živote u radnim logorima u Norveškoj ili na teritoriji Rajha.
Poslednja dva i po meseca postojanja ovog logora, njime je upravljala policija NDH. Među zatočenicima je bilo i Jevreja, kao i manji broj stranih državljana. Među ovim prvima bili su Jevreji sa Kosova i Metohije, koji su opstali u italijanskoj okupacionoj zoni. Posle kapitulacije Italije u septembru 1943, kontrolu nad KiM preuzima nemačka nacistička okupaciona vlast. Tako je 1944. uspostavljena SS divizija „Skenderbeg”. Nju su činili Albanci s KiM koji su revnosno obavili svoju prvu dužnost – da uhapse sve Jevreje na KiM i da ih deportuju na Sajmište. Zatočenici su odatle prebačeni u logor Bergen Belzen, odakle se malo ko vratio.
Logor na Starom sajmištu i u Topovskim šupama poslednji su nacistički logori koji se, metaforički rečeno, tek sada „oslobađaju”. A to je maratonski proces koji mora da dekonstruiše naslage zaborava, bahatosti, propadanja kojima su ovo mesto i njegov smisao urušavani decenijama, a da se rekonstruiše mesto logora, a još važnije – istina o logoru i njegovim žrtvama. Prvi korak ovog velikog projekta je rekonstrukcija Centralne kule, simbola Starog sajmišta, u kojoj će biti trajno sedište Memorijalnog centra, mesto za izložbe i prostor za edukaciju. To je početak maratona, ali da bismo stigli do njegovog kraja valja nam da se naoružamo, ne olakim nestrpljenjem nego upornošću, mukotrpnim radom i dubokom verom u ono što radimo – zajedno.
V. d. direktora Memorijalnog centra „Staro sajmište” i bivši ambasador u Izraelu