Antisemitizam

“Antisemitizam u Hrvatskoj od srednjega vijeka do danas” nova je knjiga Ive Goldštajna, profesora na Odseku za istoriju Filozofskog fakulteta u Zagrebu. Goldštajn je napisao sveobuhvatnu knjigu o istoriji fenomena antisemitizma, kakva dosad u Hrvatskoj nije napisana. Ona će svim budućim istraživačima antisemitizma u Hrvatskoj biti neizostavna literatura, bez obzira na to hoće li se tim fenomenom baviti sveobuhvatno, kao Goldštajn, ili segmentarno. U razgovoru sa hrvatske Novosti, Goldštajn je govorio o svojoj knjizi kao i o svojim istraživanjima na polju antisemitizma u Hrvatskoj danas.

Šta je glavni koren modernog antisemitizma, onog koji nastaje od 19. veka? Verska netrpeljivost ili nacionalizam, odnosno specifičan vid šovinizma prema Jevrejima?

S laicizacijom i modernizacijom evropskih društava u 19. veku verska odnosno tradicionalna komponenta srednjevekovnog antisemitizma, koja se može sažeti u “jevrejski greh” ubistva Isusa zbog čega trebaju kolektivno patiti, postupno se, čak i u krilu Crkve, zamenjuje modernim antisemitizmom. On svoje korene, uzroke i povode vidi u emancipaciji Jevreja, njihovom dobijanju građanskih prava, čime postaju ravnopravni, ali ne i jednakovredni građani. Taj antisemitizam različiti istraživači različito klasificiraju, pa se govori o ekonomskom, socijalnom i drugim vidovima antisemitizma. Ekonomski se može sažeti u tvrdnju da su Jevreji najgori kapitalisti koji uništavaju i osiromašuju narod. Socijalni, pogotovo nakon Oktobarske revolucije, sastojao se u tome da su Jevreji bili ključan faktor u izbijanju revolucije, u kasnijem teroru u Sovjetskoj Rusiji, zatim u Španskom građanskom ratu, a nakon Drugog svetskog rata u komunističkom svetu. Sama činjenica da se gotovo istovremeno iz istih krugova tvrdi da su Jevreji najgori kapitalisti i najgori komunisti govori da antisemitizam nije racionalan i da ga se ne da racionalno objasniti. Možemo tražiti korene, uzroke, povode, ali racionalno se to može sažeti na potrebe određene društvene grupe, u ovom slučaju nacije i verske skupine, da imaju nekoga na poziciji “drugog” ili “drugačijeg”. Jevreji su u takvoj poziciji bili u srednjovekovnoj Evropi i u islamskom svetu s obzirom na to da su bili jedina manjina.

Starčević i Štrosmajer

Jevreji postaju ravnopravni, ali ne i jednakovredni. Čini mi se da je to dosta izraženo u spisu Wilhelma Marra iz 1879. u kojem se zalaže za versku ravnopravnost Jevreja, ali ih definira kao biološki inferiorne, čime intelektualno trasira put prema Holokaustu.

Ne samo Marr. Prije njega je to bio Gobineau, kasnije Chamberlain. To su rodonačelnici rasne teorije koja je danas, naravno, posve odbačena. Govorilo se, između ostaloga, da Jevreji imaju specifične crte lica, poput “krivog” nosa, ali su već do kraja 19. veka istraživači dokazali da je među Jevrejima otprilike jednak broj “krivih” noseva kao i među pripadnicima drugih naroda na obalama Sredozemlja. Sve to ne bi bilo tako tragično da te besmislene teze nisu u narednim decenijama bile baza za nacističku ideologiju i njenu  praksu – Holokaust.

Koliko je antisemitizam u Hrvatskoj autohton fenomen, a koliko posledica širih zbivanja u Evropi i stvaranja građanskih i nacionalnih država?

Hrvatska kultura je evropska kultura. U 19. veku sa modernizacijom, već u tridesetim godinama, dolaze obrasci antisemitizma koji su slični onima u Mađarskoj. Zagrebački trgovci se bune protiv jevrejske konkurencije, ali ne i protiv stranih trgovaca uopštee, i traže da se proteraju iz grada. Naime, Jevreji tek tada stiču pravo naseljavanja i u pravno još nejasnoj situaciji mogli su biti proterani. Isti ili slični procesi odigravaju se i na širem evropskom prostoru. Ekonomski i društveni uzroci vrlo su slični, a postoji ideološka, politička, kulturna nadogradnja koja tom fenomenu daje specifična obeleežja.

Kada smo kod političke nadogradnje, neki ljudi koji su važni za liberalizam i društveni napredak u Hrvatskoj, poput Starčevića i Strossmayera, nisu bili lišeni antisemitizma i antisemitskih invektiva.

Istoričar ne bi trebao imati favorite. Meni su i Starčević i Štrosmajer kao promoteri novih liberalnih ideja u najmanju ruku simpatični. Naravno da nisam mogao prećutati neke činjenice koje ovakvoj percepciji ne idu u prilog, jer kao istoričar nisam advokat koji iz spisa uzima samo ono što njegovoj stranci ide u prilog. Istoričar mora na sto staviti sve činjenice koje je prikupio, i one koje bi se mogle smatrati dobrima i one koje bi mogle biti loše, sve ih staviti u kontekst i onda ispričati bit problema.

Štrosmajer je smatrao da Jevrejima treba dati sva prava, omogućiti da se bave svim poslovima, ali i da ih treba držati u određenom društvenom zabranu. Konkretno, da ne mogu biti učitelji jer postoji opasnost da bi mogli “dekristijanizirati našu mladež”. Starčević je u nekim situacijama isticao ideje Francuske revolucije, tvrdio da bi buduća hrvatska država trebala biti građanska, u kojoj će svi, bez obzira na veru, dakle i pravoslavci i Jevreji i drugi, biti politički Hrvati i tako ravnopravni. Međutim, on ponekad, u duhu pravog antisemita, o Jevrejima piše kao o monolitnoj skupini pojedinaca sa zajedničkim osobinama, koje su mahom negativne i nepromenjljive. Da bi se shvatili ovi podaci, valja znati da je u to doba socijalna distanca prema Jevrejima bila vrlo velika. Rezultat tog antisemitskog pritiska je bila lako shvatljiva samogetoizacija Jevreja. Pokušali su da žive u izolaciji. To su u nekoj meri mogli  da rade u Poljskoj ili carskoj Rusiji, ali u Hrvatskoj, zbog malog broja, to nije bilo moguće. Integracija Jevreja u hrvatsko društvo je bila relativno brza.

Postoji naizgled paradoks modernog antisemitizma: jača u vrijeme kada su integracija i asimilacija Jevreja takođe snažni.

Na prvi korak je paradoksalno, a u sledećem koraku se vidi to da deo većinskog naroda Jevreja ne prihvata kao ravnopravne, čak i kada se odreknu svog identiteta. Hitlerov udar na Jevreje dogodio se još dvadesetih godina, kada ih je optužio da su Nemcima zabili “nož u leđa” u Prvom svetskom ratu. Tada su radikalni desničari ubili nemačkog ministra spoljnih poslova Walthera Rathenaua, inače Jevrejina, koji je pokušavao spasiti što se spasiti može nakon nemačkog ratnog poraza. I taj slučaj pokazuje da antisemitizmu ne trebaju argumenti, jer ako argumenti ne podržavaju “našu tezu”, utoliko gore po argumente.

Najopširnije poglavlje u knjizi odnosi se na razdoblje Kraljevine Jugoslavije. Zašto?

Za to sam razdoblje našao najviše materijala, ali to nije glavni razlog. Radi se o veoma različitom spektru antisemitskih pozicija: radikalni hrvatski nacionalizam koji se transformiše u ustaštvo, pa ekonomski i socijalni antisemitizam koji dobrim delom dolazi iz krila Crkve, integralno-jugoslovenski koji napada Jevreje kao strance koji su došli da uništavaju složnu državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Osim toga, trebalo je pokazati kako se intenzivira nacistička propaganda – prvi talas se događa već 1932/3., drugi 1936., pa još jače u mesecima neposredno pre izbijanja rata u aprilu 1941. Sve to doprinosi histeriji koja omogućava Holokaust.

Ustaše bivaju dovedeni na vlast i takoreći trenutno udaraju po Jevrejima: od novinskih članaka, zakona, progona, ubistava. U ustaškom pokretu je i pre 1941. bilo antisemitizma, ali dominira mržnja prema Srbima, Jugoslovenima, komunistima. Udar je odmah neverovatno žestok prema Jevrejima. Iz ustaškog delovanja i dokumenata do 10. aprila 1941. ne bi se moglo zaključiti da će progon Jevreja biti tako brz i žestok.

Proustaška i desničarska propaganda već skoro 80 godina laže da su ustaše prema Jevrejima bili jako dobri, da je 28 generala hrvatskih oružanih snaga bilo Jevreja, da su mnogi ustaški vođe, počevši od Pavelića, redom bili oženjeni Jevrejkama itd. Ustaše su bili svesni činjenice da ih nacisti percipiraju kao Musolinijeve ljude, pa su smatrali da bi bilo najbolje pokazati bliskost nacistima tako da odmah krenu “rešavati jevrejsko pitanje”. I tako su Artuković, Pavelić i drugi već prvih dana po uspostavi NDH najavili da će se “jevrejsko pitanje radikalno rešiti prema rasnim i gospodarskim gledištima” i obećanje su ispunili. Osim toga, važan je motiv za progon jevreja bila pljačka. Antisemitski je mit da su jevreji bogati. U realnosti se vide samo malobrojni bogataši, ne vidi se brojan srednji sloj, a gotovo uopšte se ne vidi sirotinja. No one koji su imali nešto trebalo je opljačkati: u knjizi “Holokaust u Zagrebu” navodim slučaj Rustema Biščevića koji dolazi u Zagreb sa ženom i decom, koji je morao privremeno da se smesti u neadekvatnom jevrejskom stanu. Izgubio je 40 dana, video 18 stanova, pa je tada, 1941. godine, smatrao da bi mu najbolje odgovarala dva jevrejska stana – jedan u Martićevoj, drugi u Đorđićevoj ulici. Dakle, nekom se uzme stan, potom i ono čime se bavi, trgovina ili nešto slično.

Pljačka je pljačka, ali masovno fizičko uništavanje jevrejske zajednice, što sprovode ustaše, nešto je sasvim drugo.

Ako nekoga isteraš iz stana u centru i prisiliš ga da iznajmi stan na periferiji, u neuglednom kvartu, onda se pobrineš i da dotični zajedno s porodicom završi u Jasenovcu i da se iz Jasenovca ne vrate. Krajnje jednostavno, ali to je to. Naravno, svemu tome je prethodila višegodišnja antisemitska kampanja koja je uveravala da su sva sredstva, pa i ovakva kakva se koriste, opravdana jer da su jevreji uvek radili protiv hrvatskog naroda i tome slično.

Kakva je uloga Katoličke crkve kao dominantne vjerske organizacije u Hrvatskoj u antisemitizmu?

Katolička crkva, baš kao i Srpska pravoslavna crkva i Islamska zajednica prilično su ravnomerno doprinosile stvaranju histerije protiv “drugog” i “drugačijeg”. Katolička crkva i nadbiskup Stepinac jasno su se protivili rasnom antisemitizmu. Danas se zaboravlja, namerno ili ne, činjenica da su upravo iz crkvenih redova izlazile tih godina vrlo ružne antisemitske invektive po obrascima ekonomskog i socijalnog antisemitizma, pogotovo nakon početka Španskog građanskog rata i propasti konkordata između Svete Stolice i Jugoslavije 1937. za koji se Crkva nadala da će biti ratificiran. Ta radikalizacija manifestira se u medijima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Na primer, dnevnik i nedeljnik “Hrvatska straža” delovali su kao glasila Hrvatske katoličke akcije čiji je vođa u zagrebačkoj nadbiskupiji bio nadbiskup Stepinac. “Hrvatska straža” listove građanske orijentacije poput “Nove riječi” i “Jutarnjeg lista” definira kao “jevrejsko-marksističku podvalu”, a podržavaju se Italija i Nemačka jer “ne trpe jevreje ni komuniste ni podmuklu opasnu framasoneriju” itd.

Setimo se da je i Stepinac i za vreme rata imao nekoliko antisemitskih invektiva. Tako je 1943. pripisao kao dobro vlastima NDH to što su zabranile “pornografska izdanja čiji su autori Srbi i Jevreji”. Jako sam se potrudio pronaći ta pornografska izdanja i nisam ih našao.

Laž o kapoima

Je li Franjo Tuđman bio antisemita? Pitam i zbog njegove knjige “Bespuća povijesne zbiljnosti” i zbog njegove izjave na predizbornom skupu u Dubravi 1990., gde je kazao da je srećan zato što mu supruga nije ni srpskinja ni jevrejka.

Sve činjenice koje bi svedočile o navodnom Tuđmanovu antisemitizmu treba staviti na kup i čitatelju omogućiti da sam odgovori na to pitanje. Neki Tuđmanovi apologeti pokušavali su ga oprati od ovakvih kvalifikacija, a njegovu obranu su bazirali na tome da smo moj otac Slavko Goldštajn i ja priču o antisemitizmu Tuđmana bazirali samo na toj izjavi iz Dubrave. Međutim, mi smo već u svojim prvim tekstovima o toj temi jasno pokazali da antisemitskih stavova ima u “Bespućima”, zbog čega će Tuđman nekoliko godina kasnije i menjati deo izdanja na engleskom jeziku. Njegova izjava o supruzi je praktički nevažna. Tuđman prvo kaže da neki govore da mu je žena srpkinja ili jevrejka, pa onda da je srećan da nije tako. Niko ne zna tko je Tuđmanu pre tog predizbornog skupa javno prigovarao da mu je žena srpkinja ili jevrejka. Mislim da takvog nema. Mnogo su problematičnije njegove pisanije u “Bespućima” o Jasenovcu, u dnevničkim zapisima i famozno pismo objavljeno u “Usudbenim povjesticama”. Što se Jasenovca tiče, Tuđman, generalno, sugeriše da nisu samo ustaše činili zločine, nego su to radili u čudnoj kolaboraciji s moćnim jevrejskim zatočenicima, logorskim kapoima.

To je teza prema kojoj su u Jasenovcu ustaše stražarili, a sve iznutra su radili jevreji.

Da, otprilike se tako može reći. No to je laž. Ti kapoi o kojima se govori bili su do kraja 1942. mrtvi. Kako su mogli vladati logorom i imati neki, uslovno rečeno, privilegovani status, a sutradan ubijeni? Osim toga, Tuđman je spominjao tadašnje revizioniste poput Faurissona, Irvinga i drugih i tvrdio da su se oni hrabro suprotstavili “mitskom prikazu Holokausta i laži o šest miliona ubijenih jevreja”. Tu rečenicu iz “Usudbenih povjestica” Tuđmanovi apologeti preskaču, a nekima očito nije ni bila poznata.

Živimo u vremenu i na prostoru na kojem su ustašonostalgija i ustašofilija snažne. Ustašonostalgija je vid revizionizma, a sastavni dio revizionizma je i antisemitizam. Imamo li nju na umu, u kojoj je meri današnje hrvatsko društvo prožeto antisemitizmom?

Činjenica da se ustaše proglašava pravim Hrvatima, da se Ustaška vojnica spominje kao hrvatska vojska, da se na sva usta laže o Holokaustu u NDH i o NDH uopšteno jeste antisemitizam. Ne samo zbog toga što radna definicija antisemitizma IHRA-e  to nedvosmisleno tako definiše, nego zato što to sugeriše i zdrava logika. Naime, kada se negira ili minimizira zločin Ovčare, niko zdrav ne može reći da to nije antihrvatski čin. Isto tako, kada se negira ili minimizira zločin Jasenovca, to je, naravno, antisrpski čin. Voleo bih da se priču o Drugom svetskom ratu i mnogim temama koje su uz njega vezane počne pričati na drugačiji način. Konkretno, da barem deo javnosti koja je danas dezinformisana i zbunjena shvati koliko je ustaštvo bilo zločinačko i izdajničko i koliko je zla nanelo samim Hrvatima. Onda ne bi trebalo da ja ili neko drugi takvim pojavama prilepimo etiketu antisemitizma, jer je to u današnjoj histeričnoj situaciji dvosekli mač.

Izvor: Portal Novosti